A- Zaman (Bildirme) Ekleri
Bütün fiil ekleri, fiil kökünün -ki bunlar aynı zamanda 2. tekil şahıs emir kipidir- üzerine getirilir ve fiil kökü ek alımında bozulmaz.
Olumlu geniş zaman
Fiil kökü sesli harfle bitiyorsa sadece “ra” ( ر ) harfi getirilir.
uyursun – başlarsın
yaşarsınız – büyür
Sessiz harfle biten fiillere getirilen geniş zaman ekleri Türkçede farklılık gösterir. Kelime, “-ar, -ır, -ir, -ur, -ür” gibi hangi sesliyi taşıyorsa, icab eden okutucular kullanılır.
bulursun – görürüm
alırsın – bilirim
Ancak “he” okutucuları kapalı hecelerde kullanılmadığından “-er” şeklinde biten geniş zaman eklerinde bu okutucu gelmez.
Aşağıdaki gibi sonu “e” sesi ile biten fiil köklerindeki okutucu “he” harfinin terki, (yanlış okumaya sebeb olmadıkça) daha uygundur. Bu hâl, “fiil kökünün bozulmaması” kaidesinin bir istisnâsıdır.
dinler – işler
söyler – bekler
Fiil kökü, “ra” harfi ile ve geniş zaman kipinde “-ır, -ir” gibi “ye” okutucusuna ihtiyaç gösteren bir şekilde bitiyorsa normalde terk edilmemesi gereken bu “ye” okutucusu kullanılmadan da yazılabilir.
andırır – çevirir
indirir – getirir
Olumsuz geniş zaman
beklemezsin – istemem
kurumazsın – yürümem
Yukardaki tabloda görüldüğü gibi olumsuz geniş zaman çekimlerinde sonu “e” sesi ile biten olumsuzluk eklerindeki “he” okutucuları terk edilirken, “a” seslerindeki “elif” okutucularının ise terk edilmemesi gerekmektedir.
Çoğul şahıs çekimlerinde her iki okutucu da terk edilemezken, bu çekimlerde gelen “-yiz, -yız” ekleri, (یز) suretinde yazıldığı gibi (ییز) suretinde de yazılabilir.
2. Şimdiki zaman eki (-yor, -makta, -mekte) | یور، مقدە، مكدە
(-yor)
Olumlu şimdiki zaman
Fiil kökü, sesli harfle bitiyorsa (açık hece), sadece “-yor” (یور) eki getirilir. Bilhassa bu hallerde kelime kökünün muhâfaza edilmesine dikkat edilmelidir.
söylüyoruz – anlıyor
okuyorlar – dinliyorsunuz
Osmanlıca’da kelime kökünün muhâfaza edilmesi kaidesi, esasen Türkçenin yapısında bulunan böyle güzel nükteleri koruma gayesine yönelik ve onunla uyumlu bir yazı dili zenginliğidir.
(göreve) atıyorsun – (topu) atıyorsun
(bıçağı) biliyor – (konuyu) biliyor
Şimdiki zaman eki, “a, e, ı, i” seslilerini barındıran ve sessiz harfle biten fiillere de sesli uyumuna uygun olan (ی) bağlayıcı ünlüsünü alarak (ییور) şeklinde gelir.
siliyorlar – gidiyorsunuz
çıkıyoruz – açıyor
Şimdiki zaman eki, “o, ö, u, ü” seslilerini barındıran ve sessiz harfle biten fiillere; (ی) bağlayıcı ünlüsü ile getirilse de sesli uyumuna uygun olan (و) bağlayıcı ünlüsünü alarak (ویور) şeklinde de gelebilir.
ölçüyorum – ölç
duyuyor – buluyorsun
Olumsuz şimdiki zaman
Olumsuzluk ekleri olan (ما) ve (مە) ilâvesiyle yapılır. “Elif” ve “he” okutucularının yerine “ye” okutucusu getirilerek de yazılabilir.
gelmiyor – girmiyorum
tutmuyorlar – takmıyorsunuz
(-makta, -mekte)
(-yor) eki ile birlikte bu ek de şimdiki zamanı ifade etmektedir.
uzaklaşmaktayız – bilmektesiniz
gülmekteyim – tırmanmaktadır
1. Miş’li geçmiş zaman eki (-mış, -miş, -muş, -müş) | مش
çizmişiz – sessizleşmiş
konuşmuşlar – yemişsiniz
Bu zamanın olumsuzluk eklerindeki okutucu harfler terk edilmezler.
söylememişim – ermemiş
görmemişler – acımamışsınız
2. Di’li geçmiş zaman eki (-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü) دی |
yaptı – buldu
göçtü – geçti
Di’li geçmiş zaman eki şahıs eklerinden birisini aldığında içinde bulunduğu hece kapalı ise ekteki “ye” okutucusu düşer.
üşüdük – anladın
eridiler – öksürdünüz
Bu zamanın olumsuzluk eklerindeki okutucular yazılabilirse de terk edilmiş hali daha çok kullanılmıştır.
üzülmedi
başlamadı
4. Gelecek zaman eki (-ecek, acak) | ەجك، اجق
Olumlu Gelecek Zaman
Fiil kökü; sessiz harfle bitiyorsa, sesli uyumuna göre “-ecek” ( ه جك ) veya “-acak” ( اجق ) eklerinden biri getirilir. Bu ihtimalde hece açılması olduğundan (açık hece) “he” okutucusu terk edilmemelidir.
dikeceğim – dik
soracaksınız – bakacaksın
Fiil kökü sesli harfle bitiyorsa, gelecek zaman eki, kaynaştırma ünsüzü (ی) alır. Sesli uyumuna göre “-yecek” (یەجك) veya “-yacak” (یاجق) şeklinde yazılır.
diyeceğim – de (di)
arayacak – kapayacaksın
Olumsuz gelecek zaman
Olumsuz gelecek zaman (مە) ve ( ما) ilâvesiyle yapılır.
inmeyeceksin – yemeyeceğiz
vurmayacağız – onarmayacak
Olumsuzluk eklerinin sonundaki okutucu “elif” ve “he” harfleri terk edilebilirse de, bu zamanda yazılması daha uygundur.
gelmeyecekler
görmeyecek
B- KİP (TASARLAMA) EKLERİ
1. Emir Ekleri
İkinci Tekil (fiillerin yalın halleridir)
Birinci tekil şahıs emir kipi, aynı zamanda o fiilin kökünü teşkil ettiğinden imlâ cihetiyle oldukça mühimdir. Zira fiillerle alâkalı bütün ekler, yapısı bozulmadan bu kök üzerine getirilir.
düşün – bil
paylaş – konuş
Üçüncü Tekil (-sın, -sin, -sun, -sün) سین، سون |
gezsin – dursun
koşsun – yüzsün
Birinci tekil şahıs için kullanılan (-sın, -sin, -sun, -sün) (سين) , (سون) ekleri, 2. tekil şahıslar için kullanılan ve kâf-ı nûnî ile yazılan (-sın, -sin, -sun, -sün) (سڭ) eki ile karıştırılmamalıdır.
(o) yazsın – (sen) yazasın
(o) okusun – (sen) okursun
İkinci Çoğul (-ın, -in, -un, -ün, -yın, -yin, -yun, -yün, -ınız, -iniz, -unuz, -ünüz, -yınız, -yiniz, -yunuz, -yünüz) ڭ، یڭ، یڭز |
İkinci çoğul şahıs emir kipi eki olup, aynı zamanda 2. tekil şahıslar için kibarlık veya ta’zîm ifâde eden ve fiiller üzerine getirilen “-nız, -niz, -ınız, -iniz” eklerinden önce “ye” okutucusu kullanılır.
sorunuz – sorun
yapınız – yapın
Bu yazım; aynı kalıpla yazılan, ama artık isimler üzerine getirilen mülkiyet eklerinden imlâ cihetiyle ayrıldığından, bu ekler birbirlerine karıştırılmamalıdır.
Yani, fiillere getirilen, ta’zîm veya kibarlık ifâde eden eklerde “ye” okutucusu kullanılırken, isimlere getirilen aynı yazımlı mülkiyet eklerinde ise okutucu kullanılmaz.
(mülkiyet) katınız – (fiil) katınız
(mülkiyet) saçınız – (fiil) saçınız
Üçüncü Çoğul (-sınlar, -sinler, -sunlar, -sünler) سینلر، سونلر |
görsünler – bulsunlar
duysunlar/doysunlar – bilsinler
2. Şart Eki (-sa, -se) | سە
varsak – bilse
anlasalar – düşünseniz
Bu ek kapalı bir hecede geldiğinde de sondaki he harfi terkedilmez. Hiç bir ekte sad ve tı harflerinin kullanılmayacağı unutulmamalıdır.
3. İstek Eki (-a, -e) | ا، ە
yürüyelim – konuşa
ütüleyeler – okuyasınız
4. Gereklilik Eki (-malı, -meli) | ملی
Okutucu “ye” harfi ile biten bir kelimeden sonra “ye” harfiyle başlayan bir ek gelirse ikinci “ye” ayrı yazılır.
bilmelisiniz – açmalıyız
sormalılar – birleştirmeli
Bununla birlikte dikkat edilmelidir ki, hafifleştirilmiş masdar ekine (-ma, -me) olumlu sıfat eki (-lı, -li) getirildiğinde “he” okutucusu terk edilmez.
bölmeli (kutu) – kurmalı (oyuncak)
sürmeli (göz) – burmalı (minare)
5. Yeterlik Eki (-abil, -ebil) | ابیل، ەبیل
çözebilir – kalabilir
bilebilir – gidebilir
Test
Bu bölümdeki konulardan 10 sorunun 7’sini doğru cevaplamanız gerekmektedir.
